Δημήτρης Κανελλόπουλος «Ψυχὴ βαθιά! Φαρδιὸ χαρέμι!» Ἡ καταγραφὴ καὶ ἀνασκαφὴ μιᾶς φράσης.

Δημήτρης Κανελλόπουλος

«Ψυχὴ βαθιά! Φαρδιὸ χαρέμι!» Ἡ καταγραφὴ καὶ ἀνασκαφὴ μιᾶς φράσης.

Ἀναδημοσίευση ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Ὀροπέδιο, τεῦχος 12, Καλοκαίρι 2012

Στὸ διήγημα τοῦ Γιάννη Σκαρίμπα Στὸν πάνω μαχαλὰ στὰ Μαρουχλέικα στὸν τόμο διηγημάτων του Καημοὶ στὸ Γριπονήσι, ὅπου ὁ πρωτοπόρος πεζογράφος καὶ ποιητὴς περιγράφει τῆς περιπέτειες τοῦ ἥρωά του Γιάννη Μπαρδέλια στὴν κακόφημη συνοικία Μαρουχλέικα. “Νταλκαδιασμένος” ὁ ρεμπέτης Μπαρδέλιας μπαίνει πιωμένος στὴν συνοικία ἀναζητώντας τὴν “περιπόθητη” Ἀννίκα τὴν ὡραία κόρη τῆς Μπαρούταινας:

…………………………………………………………………………………………………………

Ψυχή μου! Ἔλαμπε μὲς στὸ κέφι του, ἀχτινοβόλει.

Γαρούφαλλο κόκκινο σὰν αἷμα εἶχε στὅνα αὐτί, τσιγάρο στ’ ἄλλο. Δυὸ σπιθαμάδες ἦταν τὸ ζωνάρι του φαρδύ. Σὰν καβουρομάνα μαλλιαρὸ ἦταν τὸ στῆθος του.

Κ’ ἐκεῖ κατὰ «τὸ βάσανό του» τράβαε. Στὰ Μαρουχλέϊκα. Στὸν ἀφαλὸ τοῦ κόσμου.

Ψυχὴ βαθιά! Φαρδιὸ χαρέμι!

Ἡ Φώτω, ἡ Παγώνα, τὸ Λενάκι, ἡ ἄλλη ἡ Πάτρα, ἡ Κλεονίκη.

……………………………………………………………………………………………………
Ἡ ἰδιότυπη γραφὴ τοῦ Σκαρίμπα ἀναδεικνύει τὴν
γλώσσα τοῦ περιθωρίου ἐκείνης τῆς ἐποχῆς μὲ θαυμαστὸ τρόπο. Στεκόμαστε σὲ τέσσερις λέξεις: Ψυχὴ βαθιά! Φαρδιὸ χαρέμι! Μὲ αὐτὲς τὶς τέσσερις λέξεις ποὺ πρέπει νὰ ἀποτελοῦν ἑνιαία ἔκφραση στὴ γλώσσα τοῦ περιθωρίου ἐκείνη τὴν ἐποχὴ ὁ Σκαρίμπας περιγράφει τὴ δύναμη, τὸ σθένος τοῦ ἥρωά του νὰ μπεῖ στὴν κακόφημη συνοικία ἀναζητώντας μία γυναίκα προκειμένου νὰ ἱκανοποιήσει τὸ πάθος του.

            Ἡ ἔκφραση —Ψυχὴ βαθιά— μᾶς ἔφερε στὸ νοῦ τὴν ταινία τοῦ Παντελῆ Βούλγαρη μὲ τὸν ἴδιο τίτλο. Ἀπὸ τὴν παρακολούθηση τοῦ διαλόγου γύρω ἀπὸ τὸν τίτλο αὐτῆς  τῆς ταινίας διαπιστώσαμε ὅτι αὐτὸς δὲν ἔχει καμιὰ σχέση μὲ τό  γραπτό τοῦ Γιάννη Σκαρίμπα.     

Ὡστόσο ἡ δυναμικὴ αὐτῶν των δύο λέξεων μᾶς παρακίνησε νὰ ἀσχοληθοῦμε μὲ τὴν πορεία τους μετὰ τὴν πρώτη καταγραφή τους ἀπὸ τὸν χαλκιδαῖο συγγραφέα. Ὁ μὲν Σκαρίμπας δείχνει νὰ γνωρίζει πολὺ καλὰ τὴν γλώσσα τοῦ περιθωρίου, ἄλλωστε τὶς περιπέτειες ἑνὸς περιθωριακοῦ περιγράφει, ὁ δὲ Παντελὴς Βούλγαρης μὲ τὸν τίτλο ποὺ ἔδωσε στὴν ταινία του, περιγράφει τὶς περιπέτειες δυὸ ἀδελφῶν ποὺ ἔχουν ἐμπλακεῖ στὸν Ἐμφύλιο ὁ καθένας μὲ διαφορετικὴ παράταξη.

Ὑπάρχει πλούσιος διάλογος στὶς ἐφημερίδες γύρω ἀπὸ τὸν τίτλο τῆς ταινίας τοῦ κ. Βούλγαρη. Ὁ διάλογος ἀναπτύσσεται γύρω ἀπὸ τὸ ἂν οἱ δυὸ αὐτὲς λέξεις χρησιμοποιήθηκαν ὡς σύνθημα ἢ ὡς ἐμψυχωτικὸ παράγγελμα ἐκτὸς τῆς περιόδου τῆς Ἐθνικῆς Ἀντίστασης καὶ κατὰ τὸν ἐμφύλιο πόλεμο.

Ἀναζητώντας στοιχεῖα γιὰ τὸ σύνθημα αὐτὸ ἀνακαλύψαμε τὸ ποίημα τοῦ Αἰμίλιου Βεάκη Ψυχή Βαθιά! Ἀπὸ τὸν πέμπτο στίχο του τὸ ποίημα δίνει μία πληροφορία, ἕνα ὄνομα:

…Μὰ χρειάζεται ἕνα σύνθημα, μιὰ λέξη, / μιὰ σπίθα στὸ μπαρούτι. Νά ποὺ ἄξαφνα τὴ βρῆκε ὁ Παπαζήσης: / —Ψυχὴ Βαθιά / Τὰ γιαταγάνια ἀστράφτουν… / Οἱ μπαταριὲς τραντάζουν τὸ ρουμάνι. / Ποτάμι τρέχει τὸ αἷμα τῶν Ναζήδων·….

Ὁ μεγάλος ἠθοποιὸς γράφει ἕνα ποίημα θέλοντας νὰ ἐμψυχώσει τὸν λαὸ στὸν ἀγώνα του ἐναντίον τῶν κατακτητῶν. Χρειάζεται, λέει, μιὰ λέξη, μιὰ σπίθα στὸ μπαρούτι. Κατὰ τὸν Βεάκη, αὐτὸς ποὺ βρίσκει τη λέξη-σπίθα εἶναι ὁ Παπαζήσης, ἀξιωματικὸς τοῦ ΕΛΑΣ στὴν Στερεὰ Ελλάδα.

Ὁ ἀξιωματικὸς αὐτὸς εἶχε ὑπόψη του τὸ διήγημα τοῦ Σκαρίμπα; Κατὰ πάσα πιθανότητα ὄχι! καλεῖ ὅμως τοὺς ἀντάρτες του ἐμψυχωτικὰ ὅπως καὶ ὁ χαλκιδέος συγγραφέας. Ἔτσι αὐτὴ γίνεται σύνθημα, παράγγελμα ἐμψυχωτικὸ κατὰ τὴν περίοδο τοῦ ἀπελευθερωτικοῦ ἀγώνα. 

Στὴν Αὐγὴ τῆς 1ης Νοεμβρίου 2009 ὑπάρχει μία ἐπιστολὴ διαμαρτυρίας τοῦ «Πανελλαδικού Συλλογου Μνημης Ἄρη Βελουχιώτη». Ὁ σύλλογος αὐτὸς διαμαρτύρεται ἔντονα γιὰ τὴ χρησιμοποίηση τοῦ συνθήματος “Ψυχὴ Βαθιὰ” ἀπὸ τὸν σκηνοθέτη γιὰ μία ὑπόθεση ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἐμφύλιο. Ὑποδεικνύει μάλιστα σۥ αὐτὸν πὼς τὸ συγκεκριμένο σύνθημα χρησιμοποιήθηκε ἀποκλειστικὰ καὶ μόνο κατὰ τὴν περίοδο τῆς Κατοχῆς. Τὸ χρησιμοποιοῦσε ὁ ταγματάρχης Μιχάλης Παπαζήσης ἀπὸ τὴν Κοζάνη διοικητὴς  τοῦ 5ου Ἀνεξάρτητου Τάγματος Παρνασσίδας. Ἐμψύχωνε  στὶς μάχες τοὺς μαχητὲς του ΕΛΑΣίτες βροντοφωνάζοντας: Ἐμπρός, παλικάρια μου, ἐμπρὸς παιδιά μου, ψυχὴ βαθιά. Πρόκειται για τον Παπαζήση ποὺ ἀναφέρει ὁ Βεάκης στὸ ποίημά του.  

Οἱ συντελστὲς τῆς ταινίας και οἱ κριτικοὶ ποὺ ἔγραψαν γιὰ αὐτὴν  συμφωνοῦν ὅτι ἡ φράση ὑπῆρξε σύνθημα τοῦ ΕΛΑΣ ἀλλὰ καὶ ἕνα εἶδος ἐμψυχωτικοῦ παραγγέλματος κατὰ τὴν περίοδο τοῦ Ἀπελευθερωτικοῦ Ἀγώνα ἐναντίον τῶν Γερμανῶν. Συμφωνοῦν ἐπίσης  ὅτι τὸ σύνθημα αὐτὸ χρησιμοποιήθηκε καὶ κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ ἐμφυλίου πολέμου ἀπὸ τὸν  Δημοκρατικὸ Στρατό. Τὸ βεβαιώνει καὶ τὸ τραγουδάκι ποὺ μᾶς διηγήθηκε συγγενικό μας πρόσωπο καὶ παραθέτουμε ἐδῶ:

Νέοι καιροὶ ἀνατέλλουν

Ὄμορφες μέρες μᾶς μέλλουν

Δίχως τυράννους καὶ φτώχεια

Δίχως σκλαβιὰ

Οἱ ἀντάρτες τοῦ Γράμμου χορεύουν

Τῆς νίκης κορφὲς σημαδεύουν

Μὲ κόκκινο χρῶμα

Ψυχὴ βαθιὰ

Γιὰ δίκιο τιμὴ λευτεριά…

            Ἡ ζωὴ συνεχίζεται καὶ οι δυο αυτές λέξεις γίνονται σλόγκαν σὲ ταινία τοῦ παλιοῦ, καλοῦ ἑλληνικοῦ κινηματογράφου: στὴν ταινία ΛΟΛΑ τοῦ Ντίνου Δημόπουλου ποὺ γυρίστηκε τὸ 1964 ἀρκετὰ χρόνια μετὰ τὸ τέλος τοῦ ἐμφυλίου, σὲ σενάριο τοῦ συντοπίτη μας, ἀπὸ τὴν Ἠλεία, Ἠλία Λυμπερόπουλου. Ὁ περιθωριακὸς Φαρέας (Νίκος Φέρμας), ἐμψυχώνει τὸν φίλο του Ἄρη ποὺ φεύγει γιὰ νۥ ἀναμετρηθεῖ μۥ ἕναν ἀρχηγὸ συμμορίας τοῦ περιθωρίου τὸν Στέλιο (Διονύσης Παπαγιαννόπουλος), γιὰ μία γυναίκα λέγοντάς του: Ψυχὴ βαθιά, ἔτσι; Ψυχὴ βαθιά, ἔτσι;

Τὸ ταξίδι συνεχίζεται μέσα στὴν λαλιὰ τῶν ἀνθρώπων. Ἡ έκφραση ἔχει περάσει καὶ στοὺς στίχους διάφορων τραγουδιῶν. Ὁ ἀδελφικός μου φίλος Συμεὼν Σταμπουλοῦ μὲ τὸν ὁποῖο μοιράστηκα αὐτοὺς τοὺς προβληματισμούς, μὲ πληροφόρησε ὅτι στὸ τραγούδι τοῦ Βαγγέλη Παπαθανασίου Ἀθήνα, πόλη μου ποὺ τραγούδησε ἡ Μελίνα Μερκούρη τὸ 1973 μετὰ τὰ γεγονότα τοῦ Πολυτεχνείου, περιέχεται στὸ ρεφρὲν ἡ φράση Ψυχὴ Βαθιά:

…………………………………………………………………………

Οἱ φοιτητὲς κι ἡ ἐργατιὰ στὸ δρόμο, Ἀθήνα

Ψυχὴ Βαθιά-Ψυχὴ Βαθιά ἀγάντα Ἀθήνα.

…………………………………………………………………………

Φαίνεται ὅμως ὅτι αὐτὴ ἡ λεκτικὴ  σύνθεση κεντρίζει καὶ τὴν εὐαισθησία νεότερων δημιουργῶν. Τὴν βρήκαμε καὶ στοὺς στίχους ἑνὸς πρόσφατου τραγουδιοῦ, ὅπου ἡ στιχουργὸς τὴν χρησιμοποιεῖ καὶ ὡς τίτλο. Εἶναι τὸ τραγούδι Ψυχὴ Βαθιὰ τῆς Λίνας Δημοπουλου, σὲ μουσικὴ τοῦ Ἀντώνη Μίτζελου, ποὺ σὲ πρώτη ἐκτέλεση τὸ ἀπέδωσε ὁ Λαυρέντης Μαχαιρίτσας. Ἀξίζει νὰ διαβάσουμε τὸ ρεφρὲν τοῦ τραγουδιοῦ:

……………………………………………………………

Δὲν θέλω ἀλλοῦ νὰ πάω, 

ἐγὼ ὅταν ἀγαπάω, εἶμαι ψυχὴ βαθιά... 

Αὐτὸ ποὺ μὲ σταυρώνει, στ’ ἀλήθεια μὲ λυτρώνει, 

ἡ μόνη σίγουρη στεριὰ εἶναι ἡ καρδιά. 

……………………………………………………………

Τελειώνοντας, θυμίζουμε ὅτι ἡ φράση Ψυχὴ βαθιά! εἶναι ἕνας λεκτικὸς τύπος τοῦ περιθωρίου. Εἶναι ὅμως προφανὲς πὼς ὡς ἐμψυχωτικὸ σύνθημα ἢ παράγγελμα πέρασε καὶ σὲ ἄλλες σφαῖρες τῆς κοινωνικῆς μας ζωῆς, ξέφυγε ἀπὸ τὸν κόσμο τοῦ περιθωρίου στὸν ὁποῖο  ἀναφέρεται  ὁ Γιάννης Σκαρίμπας στὸ διήγημά του καὶ γίνεται έκφραση συμβολικὴ σὲ μία ἐπική, ἱστορικὴ περίοδο γιὰ τὸν τόπο μας. Ἀναμφισβήτητο γεγονὸς ὅμως εἶναι ὅτι ὁ πρωτοπόρος Γιάννης Σκαρίμπας καταγράφει πρῶτος τὸ 1930 αὐτὸ τὸ ὄμορφο λεκτικὸ σχῆμα τὸ ὁποῖο γίνεται σύνθημα στὴν περίπτωση τοῦ ἐθνικοαπελευθερωτικοῦ ἀγώνα ἀλλὰ καὶ στὴν περίπτωση τῶν ἀπελπισμένων μαχητῶν του Δ.Σ. κατὰ τὸν ἐμφύλιο πόλεμο.

Στὸ διήγημά του ὅμως ὁ Γιάννης Σκαρίμπας μۥ αὐτὴ τὴν φράση ὑποδηλώνει τὴν εὐρύχωρη ψυχὴ τοῦ ἥρωά του Γιάννη Μπαρδέλια. Ποὺ χωρᾶ μέσα της ὅλο τὸν γυναικεῖο πληθυσμὸ τοῦ Ἀπάνω Μαχαλά, τῶν Μαρουχλέικων:

Ψυχὴ βαθιά! Φαρδιὸ χαρέμι

Ἡ Φώτω, ἡ Παγώνα, τὸ Λενάκι, ἡ ἄλλη ἡ Πάτρα, ἡ Κλεονίκη.